આકાશ જેમ મેઘધનુષ્યની શોભા વડે આકર્ષક બને છે, તેમ જીવનમાં રસનું મેઘધનુષ્ય ખીલવા લાગે છે. મેઘધનુષ્ય ખીલતા જ આપણું જીવન હર્યુંભર્યું બને છે. આઠેપોર આનંદની વાંસળીના સૂર છેડાતાં હોય તેવી અનુભૂતિ થાય છે. ઉત્સાહ આપણને દરેક કાર્ય કરવા દોરવા લાગે છે. સારો અને સુશીલ મિત્ર આપણને જેમ યોગ્ય દિશાના દ્વાર તરફ ખેંચી જાય છે, તેમ ઉત્સાહ પણ આપણા જીવનમાં રસની રંગોળી દોરી રસનું મેઘધનુષ્ય ખડું કરી દે છે. જેના જીવનમાં રસના મેઘધનુષ્યની શોભા બની આવે છે, તેનું જીવન ધન્ય બની જાય છે. રસનું મેઘધનુષ્ય વ્યક્તિને કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિના પવિત્ર જળથી નવડાવે છે. આવું સ્નાન ભીતરની શુદ્ધિ માટે ખૂબ જરૂરી છે. જીવનની શુદ્ધિ ઉમંગનું આગણું સજાવે છે. જ્યારે જીવનનો, આ તબ્બકો શરૂ થાય છે, ત્યારે ભીતરનો ભેરુ ગાઇ ઊઠે છે.
“મેં તો થાળ રે ભર્યો શગમોતીનો રે,
હું હરખે વધાવા જો ને જાઉં મારે આંગણ સોનાસરીખો સૂરજ ઊગ્યો રે”
પદની પંક્તિઓ આપણને જીવનમાં જાગેલા રસ–રુચિના દર્શન કરાવે છે. જીવનમાં એક વખત રસનું મેઘ ધનુષ્ય ખીલી ઊઠે છે. પછી અંતરના આંગણે ઉત્સવની છોળો ઊડે છે. પ્રવૄત્તિ વ્યક્તિના જીવન સાથે તાદાત્મ્ય સાધી લે છે. જે રીતે મેઘધનુષ્યની શોભા આપણા મસ્તિષ્ક પર અસર કરે છે, તેવી જ રીતે રસનું મેઘધનુષ્ય ખીલવા લાગે છે. ધીરે–ધીરે વિસ્તાર પામી વ્યક્તિને ઊર્જાવાન બનાવી દે છે. ગામડાગામની શેરીઓમાં ગવાતું પદ જેટલું કર્ણપ્રિય લાગે છે, તેટલું જ માર્મિક પણ છે. પદના શબ્દોનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે છે. ત્યારે ખ્યાલ આવે છે. હરખથી ઉપાડેલું કદમ માણસને પ્રગતિના પંથે દોરી જાય છે. મીઠાશરૂપી મોતી વડે થાળરૂપી અંતર ભરાઈ જાય છે. ત્યારે સોના જેવી પ્રગતિનો સૂર્ય,વ્યક્તિના જીવનમાં ઉજાસ પાથરવા આવી પહોંચે છે. ઉગતી ઉષાના પ્રત્યેક કિરણો અંતરના અંધકારને મીટાવી દે છે. ચર્મચક્ષુ ભલે નિષ્ક્રિય થયા હોય, પરંતુ વ્યક્તિની પ્રજ્ઞાને દિવ્યચક્ષુ દૃષ્ટિ આપે છે. તીક્ષ્ણદૃષ્ટિ આપણને જીવનના અસત્યોથી બચાવી લે છે. પરંતુ ધૂંધળી દૃષ્ટિ સત્યનો માર્ગ શોધી શકતી નથી. દૃષ્ટિભેદના કારણે પામર મનુષ્ય સંસારરૂપી ભૂમિ પર પોતાના કદમ ઉપાડી સત્યની મંજિલ સુધી પહોંચી શકતો નથી. મતલબની દુનિયામાં ખોવાયેલો માણસ તક મળવા છતાં પોતાનું યોગ્ય કર્મ બજાવી શકતો નથી. કર્મના અભાવે વ્યક્તિનું પતન થાય છે. માનવ અવતાર પળવારમાં પૂરો થઈ જાય છે. તેથી દરેક વ્યક્તિએ જીવનમાં ઉત્તમ કર્મ બજાવવા તત્પર રહેવું જોઈએ. આવું કર્મ નિષ્કામભાવે બજાવાથી કલ્યાણનો માર્ગ અંતરાયો વિનાનો હોવાથી જીવનપ્રદેશને નવી ઉંચાયો આપે છે. બીજી તરફ અજ્ઞાનના અવરોધો પેદા થાય તો જીવનને વેરવિખેર કરી દે છે. કેટલાક લોકોની જીવનશૈલીનો અભ્યાસ કરીએ. ત્યારે આપણને ખબર પડે છે. રસનું મેઘધનુષ્યથી માણસના જીવનમાં કેટલું પરિવર્તન આવતું હોય છે. યુગેયુગમાં લાગુ પડે તેવો ગીતાનો સંદેશ યાદ રાખવા જેવો છે.
મોક્ષના ત્રણ માર્ગો છે:
(૧)ભક્તિયોગ:
આ માર્ગ કાંટાળો છે. કાયર લોકોનો અહીં ગજ વાગે તેમ નથી. આ માર્ગે કલ્યાણ કરવા નીકળેલો માણસ ફસાઈ પડે છે. વર્તમામનપત્રોમાં આપણને અનેક સંતો–મહંતોના ચારિત્ર વિશે જાણવા મળે છે. વાસના, ભક્તિમાર્ગનો દુશ્મન બની આ માર્ગે મોક્ષ માટે યાત્રા કરવા નીકળેલા યાત્રાળુને અવરોધવા આવી પહોંચે છે. ઇતિહાસમાં પણ આપણને આવા અનેક ઉદાહરણો જોવા મળે છે. તેથી આ માર્ગ ઘણો કપરો હોય તેવું લાગે છે. મુસાફરીમાં આપણે અનુભવી લોકોને પુછીને માર્ગ પસંદ કરીએ છીએ. તેમ સંસારભૂમિ પર જીવનરૂપી, દોડતી ગાડીને સલામત રીતે મોક્ષની મંજિલ સુધી, લઈ જવા યોગ્ય માર્ગની પસંદગી કરવી પડશે.
(૨) જ્ઞાનયોગ:
આ માર્ગ ભોમિયા વિના પસાર કરવો શક્ય નથી. વળી ભીતરના ભેરુ જાગૄત અવસ્થામાં, પોતાનું શરીરરૂપી વાહન ચલાવી શકે તો જ મોક્ષરૂપી ગંતવ્ય સ્થળ સુધી પહોંચી શકાય છે. તાલીમ વિના ડ્રાઇવિંગ થઈ શકતું નથી, તેમ સાધના વિના જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. યોગ્ય ગુરુ પ્રાપ્ત ન થાય, તો જ્ઞાનના અભાવે સાધના થઈ શકતી નથી.
(૩) કર્મયોગ:
કળીકાળમાં મોક્ષ મેળવવા માટેનો આ સૌથી સરળ માર્ગ છે. નિ:સ્વાર્થ રહી કરેલું કર્મ આપણને ફળ આપ્યા વિના રહેતું નથી. કર્મ બજાવી જે વ્યક્તિ હળવો થઈ શકતો હોય. તે આ માર્ગ પર સફળતાપૂર્વક આગળ વધી શકે છે. નિષ્કામભાવે બજાવેલું કર્મ ઉત્તમ ફળ આપે છે. ફળની ચિંતા કર્યા વિના બજાવેલું કર્મ વ્યક્તિનું સંચિત કર્મ બની જન્મો–જન્મ ફળ આપતું રહે છે. ધીરે–ધીરે શુદ્ધ થયેલો આત્મા મુક્તિના ધામ સુધી પહોંચી જાય છે. જોકે આ માર્ગ પણ ઘણો લાંબો છે. મારા મતે મોક્ષયાત્રાનો એ ખૂબ જ સલામત માર્ગ છે. તેથી આ માર્ગની યાત્રા ઘણી લાભકારક નીવડે છે.
પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણોના આવરણથી ઢંકાયેલો જીવ કર્મ કર્યા વિના રહી શકતો નથી. સત્વ, રજો, અને તમોગુણ આપણને કર્મ કરવા ખેંચતા રહે છે. માણસ એક ક્ષણ પણ કર્મ કર્યા વિના રહી શકતો નથી. મન અને તનથી માણસ કર્મ બંધનમાં પડતો જ રહે છે. તેથી કર્મ બજાવી મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે કાર્યરત રહેવું સૌથી સારું છે.કાયાના સરનામે હરિના કાગળ આવે, તે પહેલા જ જાગૄત બનીશું તો મુક્તિના મુકામ પર સફળતાથી પહોંચી શકીશું. કર્મ નહિ કરવા કરતા કર્મ કરવું વધુ સારું છે. કારણ કે કર્મ કર્યા વિના મનુષ્ય પોતાના દેહનો નિર્વાહ પણ કરી શકતો નથી. કર્મ નહિ કરનાર જીવ પણ કર્મબંધનમાં પડે છે. કર્મમાં ફસાયેલા જીવને લખચોરાશી યોનીમાં અવતાર ધારણ કરવો પડે છે. નિયત કર્મ કરનાર જીવ સદા આસક્ત રહી બંધનમાંથી મુક્ત રહે છે. સૃષ્ટિના ઉદય સમયે મળેલા આશીર્વાદ મુજબ કર્મયજ્ઞ વડે દરેક પ્રાણી સુખી રહે છે. કર્મની પુંજી કમાઈ મુક્તિ પણ પામે છે. પ્રકૃતિ વડે ઉદ્ભવેલો જીવ પ્રકૃતિના ચરણે ગયા વિના ઊગરી શકતો નથી. અર્થાત પ્રકૃતિને અનુસર્યા વિના જીવની મુક્તિ થતી નથી.કોઈ પણ અપેક્ષા વિના જ્યારે આપણે નિષ્ઠાથી આપણી ફરજ અદા કરીએ છીએ, ત્યારે કરેલું કર્મ અણધાર્યું ફળ આપે છે. ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વિના બજાવેલી સેવાના સંચિત કર્મ વડે જીવાત્માનો મુક્તિનો માર્ગ તૈયાર થાય છે. એવી જ રીતે રોજબરોજ વિશેષ બદલાની અપેક્ષા વિના કરેલ કાર્ય સંચિત કર્મફળ બની જાય છે. પરમશક્તિની કૃપા વડે વ્યક્તિને કોઈવાર અણધાર્યુ ફળ પણ પ્રાપ્ત થાય છે.
થોડાં સમય પહેલાં વર્તમાનપત્રમાં એક સમાચાર પ્રસિદ્ધ થયા હતા. ચાલીશ દિવસની બાલિકાની જિંદગી બચાવવી હોય તો તેનું હૃદય બદલવાની જરૂર હતી. મેંગ્લોરમાં મૃત્યુ પામેલ વ્યક્તિના શરીરમાંથી હૃદય કાઢી બેંગ્લોરમાં સારવાર લેતી આ બાલિકાને તાબડતોબ ઓપરેશન કરી બેસાડવાની જરૂર હતી. પણ મેંગ્લોરથી બેંગ્લોર ૩૫૨ કિ. મી. નું અંતર કાપતા લગભગ સાત કલાકનો સમય પસાર થઈ જાય તેમ હતું. મૃત શરીરમાંથી કાઢેલું હૃદય ચાર કલ્લાકમાં ટ્રાંસપ્લાંટ કરવું અનિવાર્ય હતું. અન્યથા ટ્રાંસપ્લાંટ થયેલ હૃદયની ધડકન કાર્યરત રહી શકે નહિ. પડકારરૂપ કામ ખૂબ સામાન્ય ડ્રાઇવરે પૂર્ણ કરી આપ્યું. એક બાળકીની જિંદગી તેણે બચાવી લીધી. ડ્રાઇવરનું કાર્ય કોઈ પણ અપેક્ષા વિનાનું હોવાથી તેને સરકાર, અભિનેતા, ઉદ્યોગપતિઓ તરફથી કરોડો રૂપિયા પુરસ્કાર તરીકે મળ્યા. તેમની કર્મ પુંજીનું મૂલ આંકવુ કઠિન છે. જીવન–મરણ વચ્ચે જોલાં ખાતી બાળકીને જીવાદોરી મળી ગઈ, કેટલું મોટું પુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું કહેવાય!
સલામ છે ડ્રાઈવિંગ કરનાર મહાનુભાવને, જેણે બચાવી માનવ જિંદગી બીજા શબ્દોમાં કહુ તો ઇશ્વર પોતાનો પેગંબર બનાવી કોઈ પણ જીવાત્માને ઉમદા કાર્ય કરવા મોકલી દે છે. જીવનમાં ઈશ્વરની કૄપા વડે રસનું મેઘધનુષ્ય હાંસલ કર્યું હોય. તે વ્યક્તિ પેગંબર થઈ શકે છે. આવું પદ પ્રાપ્ત કરનાર ઓલિયો કહેવાય છે. કોઈવાર માનવ કલ્યાણ અર્થે ઓલિયો પૃથ્વી પર અવતાર ધારણ કરે છે. કવિના શબ્દમાં કહુ તો:
“હે માનવ વિશ્વાસ કરી લે સમય બની સમજાવું છું,
આ દુનિયામાં ઇચ્છાથી હું અવતાર ધરીને આવુ છું”
સમગ્ર માનવ સમાજને ઉદ્દેશીને કવિ કહે છે:
“હે માનવ તું વિશ્વાસ રાખજે. સમયાંતરે હું આ ધરતી પર મારી પોતાની ઇચ્છાથી અવતાર ધારણ કરીને આવુ છું. માનવને ઉદ્દેશી કવિ કહે છે.
“તારે ભરોસો રાખવો જોઈએ. કારણકે હું સમય બની સમજાવુ છું. આ દુનિયામાં ઇશ્વર તેની ઇચ્છાથી અવતાર ધારણ કરે છે. સમય બની આપણને સમજાવે છે. સમય પરિવર્તનશીલ છે. કાયમ એકસરખી પરિસ્થિતિ રહેતી નથી. રાજા તે રંક અને જળ ત્યાં સ્થળ થયા વિના રહેતા નથી. ત્યારે જીવનમાં ઉત્સાહ અને ઉમંગને સજાવા યત્ન કેળવવો પડશે. શાળામાં શિક્ષકે પોતાના વિદ્યાર્થીમાં પડેલી કલાને પારખી લઈ, તેના અંતરના આંગણે રસનું મેઘધનુષ્ય ખીલી ઊઠે તેવો નમ્ર પ્રયાસ કરવો જોઈએ. કલાશકતિ વ્યક્તિના દિલને સ્નિગ્ધ બનાવે છે. જેના લીધે તોફાની વિદ્યાર્થી પણ સ્નિગ્ધતાના દોરડા વડે કેદ થાય છે. હું ગંભીર વિદ્યાર્થી હોવા છતાં ધોરણ દસમાં ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રી સાંભળવા વર્ગ છોડીને પણ કોઈવાર જતો રહેતો હતો. અંધજનમંડળ અમદાવાદમાં તે સમયે બનેલો એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. ભારત પાકિસ્તાન વચ્ચે વનડે શ્રેણી ચાલતી હતી. શાળામાં કવિતા લેખનની સ્પર્ધા યોજવાની જાહેરાત અમારા આચાર્ય શ્રી કનુભાઈ ઠક્કરે કરી. માત્ર ચોવીશ કલાકનો સમય આપવામાં આવ્યો હતો. અપાયેલા શીર્ષક પર કવિતા લખવાની હતી. કામ ઘણુ કપરુ હતુ. કારણ સ્વરચિત કવિતા અપાયેલા શીર્ષક પર રચવી સહેલી ન હતી. શીર્ષક સાંભળતા જ ગતાગમ ન પડી. શીર્ષક “સ્પર્શનું સ્પંદન” આપવામાં આવ્યું હતું. મેં સ્પંદન શબ્દ પહેલીવાર સાંભળ્યો હતો. તેથી તેના પર કવિતા રચવી એનાથી પણ વધુ અઘરું હતું. ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રી તો જાણે અમારી રાહ જોતી હોય તેમ, તેની ચિંતા પણ સતાવતી હતી. મેં તેમજ અમારા વર્ગના વિદ્યાર્થીઓએ સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાનું માંડી વાળ્યું. બીજા દિવસના ચાર વાગે ચોવીશ કલાક પૂરા થવાના હતા. લગભગ દસ વાગ્યા હશે. અમારા ધોરણ દસનો એકસ્ટ્રા અંગ્રેજીનો વર્ગ ચાલતો હતો. વર્ગ શિક્ષકે ભારે નિરાશા સાથે અમને ઉદ્દેશીને કહ્યુ: ‘’આજે મારા વર્ગનું નાક વાઢી નાખ્યું. એક પણ વિદ્યાર્થીએ ભાગ ન લીધો. આચાર્યે મને ઠબકો આપ્યો છે. તમે સાલાવ ગમાર છો. તમારામાં રસ–રુચિ દેખાતાં નથી. સોનાણી લખી શકે તેવો વિદ્યાર્થી છે, છતાં તેણે પણ ભાગ ન લીધો.‘મેં કહ્યુ: “સર મને સ્પંદન શબ્દની ગતાગમ પડતી નથી.’ સર બોલ્યા: “મૂરખ છો? સ્પંદન એટલે અનુભૂતિ, સંવેદના” હું બોલ્યો: ‘સર, મને પિરિયડમાંથી મુક્તિ મળે તો પ્રયત્ન કરું.’ મને લગભગ અગિયારના સમયે પિરિયડમાંથી મુક્તિ આપવામાં આવી. હું કવિતા લખવા બેઠો. વિચારોનું ઘોડાપુર ઊમટ્યું. સમય પહેલા કવિતા જમા કરાવાની હતી. વળી કવિતા એક પેજમાં જ લખવાનો નિયમ હતો. સ્પંદન એટલે અનુભૂતિ કે સંવેદના. અનુભૂતિ કરતા સંવેદના શબ્દ વધુ સ્પર્શ્યો. કવિતા તૈયાર થઈ ગઈ. વર્ગ શિક્ષકના માધ્યમથી તે નિર્ણાયકો સુધી સમય પૂરો થાય, તે પહેલા બપોરના ત્રણ કલાકે પહોંચી ગઈ. પરિણામ આશ્ચર્યજનક આવ્યું. છેલ્લી પહોંચેલી કવિતા પ્રથમ આવી. વર્ગ શિક્ષકનું નાક વઢાવાના બદલે ગૌરવ વધ્યું.
તે કવિતાના શબ્દો હતા:
“સ્પર્શની સંવેદના”
સંવેદના સ્પર્શ તારી ન્યારી,
તેં ઉગારી અહલ્યા નારી;
વ્યાપક કેવી તારી કારી,
દૃષ્ટિહીનોની ખોલી બારી.
હૃદય મારું હંમેશ ડોલે,
તારા નિત આ ગુણગાન બોલે.
ચેતાઓની મહારાણી,
સીડી બની આ મનવાની;
જેથી પામ્યો અક્ષરધાની,
“ઝગમગ” લખું આ કવિવાણી.
લેખક: લાભુભાઈ ટી.સોનાણી
